نمونه سوالات درس تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی
استاد افشار
1- دین : مهمترین رکن و ارزیابی کننده ابزارهای معنوی و فراملیتی است.که ضمن هدایت جامعه ، به تمدن نیز هویت بخشیده در تقویت سایر عناصری چون اخلاق ، سنت ها و معرفت هنری موثر باشد.
2- اخلاق : عامل پیوند دهنده ی اجتماع انسانی ، بازدارنده ی خطا و باعث ایجاد رعایت نمودن حقوق دیگران در جامعه است.
3- جغرافیا : ظرف مکانی رشد فضائل انسانی همراه با سایر عوامل وابسته به آن مثل اقلیم و آب و هوا که میتواند در بوجود آمدن تمدن بسیار موثر باشد.
4- زبان : اساسی ترین رکن موجودیت انسان که در بیان اندیشه ها و عقاید موثر بوده همچنین در انتقال مفاهیم کلیدی تمدن هم نقش بسیاری دارد.
5- علوم و فنون : عالیترین محصول دانش بشری است . ابزار عامل برتری تمدن و رشد و دوام اجتماعی است.
1- دارای ثبات نظام شهری که تابع مناسبات قانونی و اجتماعی.
2- دارای حکومت جهت نظم اجتماعی جامعه.
3- پیدایش تخصص و اصناف مختلف و تبعیت آنها از مقررات .
4- همه ی تمدنها قوانین و قواعد ثابت دارند و دارای نهادهای قانون گذاری جهت طراحی قوانین و ایجاد مقررات هستند.
5- دارای مراکز اجرایی جهت ارشاد ، هدایت و اجرای قوانین و نظارت.
6- دارای مراکز اقتصادی و سیاسی و جهت دهنده ی اینگونه فعالیتها .
7- اقدام و تاسیس نهادهای علمی و سازمانهای مرتبط جهت آموزش و تربیت افراد جامعه.
8- تلاش و کوشش به تکامل نظام اخلاقی و رشد معنویت .
1- دوری از خدا و روی آوردن به شرک و بت پرستی.
2- تعصب و تبعیض نژادی: این بلا موجب میشود که وحدت وجودی انسان فراموش شود و نسب و قوم مداری است که ارزشمند میشود.
3- اختلافات طبقاتی.
4- حرص و آزمندی.
5- نفاق و تفرقه.
6- پایمال نمودن حق مستضعفان و مظلومان.
الف ) تمدن بیشتر جنبه ی علمی ، عینی ،فنی و اطلاعاتی دارد ولی فرهنگ بیشتر جنبه ی ذهنی و معنوی مانند موضوعاتی چون هنر، فلسفه ، حکمت ، ادبیات ، اعتقادات مذهبی و غیر مذهبی .
ب ) تمدن بیشتر جنبه ی اجتماعی دارد ولی فرهنگ بیشتر جنبه ی فردی دارد.
ج ) تمدن انباشت پذیر و بازگشت پذیر است ولی فرهنگ همواره در حال دگرگونی و فزونی است.
تمدنی دینی که همه ی مولف های آن (دین ، اخلاق، علم ، عدالت ، قوانین و مقررات، اصول دینی و ...) بر محور دین اسلام درچارچوب آموزه های قرآنی و متکی بر سنت پیامبر (ص) را تمدن اسلامی گویند.
1- قوانین دینی.
2- نگرش توحیدی.
3- عامل خرد ورزی.
4- علم و دانش اندوزی.
5- رعایت حقوق مظلومان و مستضعفان.
6- هجرت.
7- تسامح و تساهل: اسلام در شرایطی به بشریت عرضه شد که دنیا اسیر تعصبات دینی و قومی مسیحیت و زرتشت بود. در چنین شرایطی اسلام با توصیه به مسلمانان ضمن ترک رهبانیت و انزوا ، راه وسط را برای رسیدن به جامعه ای مطلوب معرفی کرد. پس از فتح سرزمینهای جدید و به نشر دین اسلام به لحاظ زمان و مکان که با فطرت بشر تطبیق داشت ، دینی ساده و بی پیرایه ، صلح دوست ، عاطفی و آزاد اندیشی به دور از تعصبات قومی و قبیله ای باابزار کار آمد مدارا با اهل کتاب ، همه ی را زیر یک لوا گرد هم آورد و جامعه را به اعتدالی همه گیرهدایت ساخت.
رشد و نمو تمدن اسلامی در گرو مساعدت و حضور اقوام و ملل مختلف شکل گرفت که هریک حسب پیشینه و تواناییهای تمدنی خودشون نقش زیادی در گسترش و توسعه اسلام داشتند. به کمک فتوحات مسلمانان تمدنهای یمن ، بین النهرین ، ایران ، شام ، مصر، اندلس و بهم نزدیک شدند و در پی ارتباط نزدیک و رویایی سرنوشت ساز ، تمدن اسلامی به مفهوم کامل شکل گرفت.در زمان کمی تمدن اسلامی با توجه به آثار و آموزه های قرآنی و سنت نبوی وارث تمدنها و فرهنگهای قدیم شرق و غرب شدکه دچار نقصان بودند ضمن اینکه همه ی مظاهرو نشانه هاو عناصر عبری ، سریانی ، ایرانی، یونانی، هندی و حتی چینی و سایر تمدنها را در خود حفظ کرد و عناصرکه همجنس قومی و نژادی نبودند را با تسامح و تساهل فرهنگ اسلامی آمیخته نمود و عامل وحدت (قرآن و سنت نبوی همچنین آداب و رسوم مشترک دینی) را جایگزین نمود و موجب همگرایی و وفاق همه ی ملیتها و اقوام با محوریت قرآن کریم شد تا در سایه امنیت اجتماعی و آموزه های غنی قرآنی به تبادل و ترکیب عمده ی تمدنی گردند.این هم سویی همه ی ملل و اقوام از سویی به انقلابی فراگیر و نهضتی کارآمد مبدل شدو از سویی باعث رشد ، پیشرفت و توسعه علمی ، مادی و معنوی مسلمانان شد .تاسیس مدارس و مکانهای علمی یکی پس از دیگری در قلمرو تحت نفوذ تمدن اسلامی رو به افزایش بود وموجب رقابت علمی و مبادلات فرهنگی گردید.
یکی از تمدنهای مهم و تاثیر گذار بر فرهنگ و تمدن اسلامی ، تمدن ایرانی است.مشارکت و مداخله ایرانیان در اوج گیری تمدن اسلامی طبق استناد منابع تاریخی با توجه به پیشنه ی کهن و غنی خود است . تمدن و قوام ایران باستان بر مدار وحدت ملی و ثبات ارضی بنا شده بود.آثا به جامانده از واپسین سلسله ایرانی (ساسانیان) که مدت 400سال بر بخشهای بزرگی از جهان آن روز فرمانروایی میکرد حکایت از توانمندی و ارجمندی دولتمردان ایرانی بود که به علم و دانش پروری یک پایگاه علمی در مشرق زمین قلمداد میشده است.ترجمه کتب ارزشمند هندی و یونانی و سریانی به زبان پهلوی نتایج توسعه علم پزشکی و نجوم و ادبیات مذهبی و حماسی درایران به همراه داشت. توفیق ایرانیان در عرصه های مهمی مثل تشکیلات اداری و ایجاد مناصب مختلف دیوانی و تقویت ساختار حقوقی موضوعی است که تمدن نویسان به آن اذعان داشته اند. حتی در دوره ای فرهنگ و زبان عربیکه دچار ضعف و سستی شده بود این ایران بود با توجه به مراکز مهمی که در شهرهای خود داشت موجب حفظ و توسعه این زبان شد. این در حالی بود که در هیچ شرایطی زبان فارسی ترک نشد حتی زمانی که دو سه قرن از عرصه کتابت و انشاء ایرانیان دور بودند. ایرانیان با فرهنگ یونانی هم بیگانه نبودند ، از زمان حمله اسکندر و در عصر سلسله سلوکیان ایران با پذیرش دانشمندان فراری یونانی استفاده نمود واز جندی شاپور در عرصه دانش علمی در جهان یاد می شده است. خلفای عباسی که به کمک ایرانیان روی کار آمده بودند به پاس این خدمت کارها و مشاغل مهمی را به ایرانیاندر دربار خلفای اسلامی واگذار کردند.حتی موجب توسعه شهر های ایران شدند.خاندانهای ایرانی اثرگذار مانند نوبخت و برمک بطور فعال در عرصه های علمی و سیاست حضورز داشتند وموجب گرایش و حفظ اداب و رسوم ایرانیا بودند.فرهیختگان ایرانی در حوزه های مختلف علمی و دینی سیاسی و اجتماعی سر امد بودند . بیشتر حاملان و حافضان احادیت ایرانی بودند و یا درایران پرورش یافته بودند.مفسران قرآن ، عالمان اصول فقهی و کلامی و شرعی نیز ایرانی بودند. ابن خلدون حسب حدیثی از پیامبر (ص) نقل نمودند که : اگر دانش بر گردن آسمان آویزد ، قومی از مردم فارس بدان نایل آیند و آن را به دست می آورند.
دوره اول : از خلافت منصور شروع و با وفات هارون الرشید پایان میابد.اولین گام نهضت ترجمه در این عصر بود از ویژگیهای این دوره حضور پزشکان ،منجمکان و برخی ادیبان در دربار خلافت اسلامی و و توجه خلافا به نجوم ، علم پزشکی و سیاست ، قصص و زندگی شهریاران بود.
دوره دوم : این دوره عصر طلایی که با خلافت مامون آغاز و به خلافت مقتدر ختم میشود. با توجه به روی کار آمدن خلفای بی تدبیر و علم نشناس بعد از خلافت مامون نشانه های ضعف دولت عباسی و البته نهضت ترجمه آشکار شده بود.
دوره سوم :از سال 300 هجری آغاز و تا نیمه ی قرن چهارم هجری ادامه داشت.به رغم تلاشهای زیاد نخبگان بزرگ فن ترجمه ، عصر افول نهضت علمی مسلمانان محسوب میشد.بی توجهی خلفای این عصر ، ضعف عمده در دستگاه خلافت به دلیل رشد مخافان دربار عباسی ، رقابت نخبگان سیاسی و کم اعتبار شدن مرکز علمی بغداد(بیت الحکمه ) از جمله رکود علمی این دوره است . از سویی دامنه جریان نهضت علمی به سایر مملکتهای تابعه خلافت اسلامی کشیده شد و نقش فرهنگی بیت الحکمه و مهاجرت نخبگان علمی به دیگر نقاط رونق زیاد بیت الحکمه به سایر مراکز علمی جهان اسلام منتقل شد و کتابخانه های آنها هم رونق تازه ای گرفت.
عوامل درونی
1- تاکید قرآن بر علم اندوزی ، دانش افزایی و خرد ورزی.
2- توصه های مکرر پیامبر(ص) مبنی بر کسب علم حتی از کافران و یا دورترین مکانها.
3- نیاز جامعه به علومی مثل پزشکی برای گریز از رنج و بیماری.
4- اعتقاد خلفا به علوم ستاره شناسی ، طالع بینی .
5- سیاست گشاده دستی و بخشندگی خلفا و کارگزاران در پرداخت هدایا و مقرریهای بسیارجهت جلب توجه عالمان.
6- تکریم دانشمندان ، محققان ، ادیبان .
7- برپایی مجالس سخنرانی و منظرات علمی توآم با آزادی کلام و اندیشه به تولید علم و توسعه دانش.
عوامل بیرونی
1- فتوحات اسلامی و رویارویی مسلمانان با تمدنهای مختلف.
2- انتقال مرکز خلافت از شام به بغداد و تاثیر زیاد فرهنگ ایرانی بر دربار خلافت اسلامی.
3- نزدیکی بغداد به دارالعلم جندی شاپور و انتقال زیاد علوم ، شارحان و دانشمندان آن به بغداد.
4- مهاجرت اهل ذمه به پایتخت خلافت اسلامی و انتقال علوم و معارف سرزمین متبوع بدانجا از این منظر که علوم عقلی و نقلی توسط عجمان به اسلام راه یافت.
5- حضور اندیشمندان با گرایش های مذهبی و ملیتهای مختبف در دربار عباسیان بدلیل تسامح فرهنگی و مذهبی خلفا و وزاری آنها
10-دلایل توجه مسلمانان به ترجمه آثار تمدنهای مختلف را نام برده و یکی را تو
1- توسعه تمدن اسلامی ازطریق رویاروییو آمیخته شدن با مفاهیم تمدنهای سریانی ، ایرانی ، یونانی ، مصری ، هندی.
2- ظهور و بروز استعدادهای علمی خلاق و عرضه ی دستاوردهای بزرگ علمی.
3- خروج مسلمانان از ایمان ساده توآم با تعبد و تقلید.
4- آغاز عصرب تفسیر قرآن و جدایی آن از علم حدیث.
5- رشد علم کلام در نتیجه نفوذ فلسفه یویان.
6- به وجود آمدن گروههای اجتماعی و فرهنگی.
7- رشد و گسترش زبان عربی به عنوان زبان علمی جهان اسلام.
8- افزایش تعداد مدارس علمی یا مکتب خانه ها در کنار مساجد.
9- یکی دیگر از نتایج تاسیس کتابخانه ، دارالعلم و بیت الحکمه و توسعه مراکز و مدارس علمی و موسسات پژوهشی و تحقیقاتی و ایجاد رصد خانه و تجهیز آنها با بهترین امکانات و افزار های علمی و رفاهی .
10- رواج صنعت کاغذ و رونق کار ترجمه ،مشاغل جدید و پر در آمد چون کاغذ سازی (وراقی ) ، نساجی ، صحافی و کتاب آرایی و مشاغل وابسته.
11- از نتایج منفی این نهضت ، انحصار علم و فن ترجمه در دست خاندانهای مشهور بود.
نیاز مسلمانان به داشتن مکانی جهت عبادت و انجام فرایض دینی ، مسجد را به کانون گردهمایی سیاسی ، فرهنگی و نظامی تبدیل کرده بود حتی نقشهای دیگر از جمله یک پایگاه قضایی ، یک نهاد دولتی ، اجتماعی ، نظارتی ، آموزشی جهاد را هم میتوان متصور بود. ساختن مساجد علاوه بر اینکه یک فضیلت محسوب میشود. چون که ساختمان مسجد بسیار ساده و بی تکلف بود ، در یک شهر تعداد زیادی مسجد توسط بنیانگزران مساجد ساخته میشد.مسجد محل گر همایی دانش پژوهان و استادان جهت مباحثه و مناظره مطالب علمی محسوب میشود. استادان مذاهب شافعی و مالکی هر یک پای ستونی ویژه حلقه های تدرسی خود را برقرار میکردند به همین سبب ، (حلقه ) یکی از شیوه های آموزشی شد.استاد روی تشک ، صندلی یا نیمکت می نشست و دانشجویان بصورت نیم دایره روبروی استاد قرار میگرفتند.بطورمثال میتوان به مسجد جامع منصور در بغداد اشاره نمود که به دستور منصور عباسی بین سالهای 145 تا 149هجری ساخته شد. به کمک دانشمندان و فقهای بزرگ ، استادانی که حلقه های درسی مذهبی و علمی را به عهده داشتند . شمار حلقه های دائمی این مسجد با توجه به گزارش منابع به چهل تا پنجاه حلقه میرسید که خود بیانگر توسعه و رونق علمی آنجا بود.
1- مدارس بغداد.
2- مدارس ایران.
3- مدارس مصر.
4- مدارس شام.
5- مدارس مغرب.
6- مدارس اندلس.
7- جامعه.
8- رباط: در اصل نوعی بنای نظامی و قلعه تدافعی بزرگی بصورت مستطیل شکل و با برجهای دیدبانی بود که مجاهدان در راه خدا جهت حفظ سرزمینهای اسلامی از حملات دشمنان چه از سوی دریا یا خشکی و یا جلوگیری از شورشهای داخلی ساخته بودند .
9- خانه دانشمندان.
10- کتابفروشی.
11- بیمارستانهای آموزشی
1- استاد و شیوه آموزشی: ماهیت استاد این طور بود که دانش پژوه بدون استاد مثل انسانی بدون خدا و یا راهنما محسوب میشد.در نظام تعلیم و تربیت اسلامی به وجود استاد و راهنما تاکید زیادی شده است.در ادبیات اسلامی میان سه گروه آموزشی معلمان مساجد، مربیان ، مودبان خصوصی و استادان مدارس و دانشگاهها تفاوت وجود دارد
2- معید : استادیار کسیکه در در کار تدرس ، دستیار استاد در امر آموزش گفته میشود که بطور عمده این فرد شاگرد ممتاز همان استاد محسوب میگردد.
3- دانشجو: درس خواندن و یا در حلقه ی علمی استاد حاضر شدن افتخاری بود که در نظام آموزشی اسلامی به دانشجو اعتبار می بخشد. که به دو صورت ثابت و تمام وقت تحصیل میکردند.
آنچه که خیلی سریع به اروپا وارد شد ایدئولوژی اسلامی ازطریق فتوحات بود.به بیان دیگر ارتباط سیاسی و تجاری یونان و روم باستان با سرزمینهای مصر و شام و مغرب باعت ایجاد منافع مشترک و روابط تنگاتنگ با اروپاییان دراسپانیا و سیسیل گردید. این فتوحات زمینه ساز تمدنهای مختلف وگسترش تبادل فکر و فرهنگ میان ملل شد. چنگ و جهاد مقدس ضمن گسترش مفاهیم جدید و انتقال ارزشهای اسلامی میان توده های آسیب پذیراستثمارشده آمیختگی تمدنها را ایجاد گرد چرا که اسلام را دین معتدل و عدالت خواه دیدند. همچنین ترجمه متون کهن اروپاییان و تالیف آثار علمی جدید با رویکرد تبفیقی و یااصیل ، روابط اقتصادی و تجارت آزاد مبتنی بر برتری مسلمانان ، جنگهای صلیبی 200 ساله ، رفتن هنرمندان و مهاجران مسلمان به غرب و قبول وطن توسط انان در آن سرزمینها باعث نفوذ و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی در اروپا محسوب میگردد. یکی از سرزمینهایی که مورد نفوذ تمدن اسلامی قرار گرفته بود اندلس بود چرا که مسلمانان به عنوان تولید کنندگان و عرضه کنندگان و اروپاییان به عنوان مشتریان متاع های اسالمی در آنجا حضور فعال داشتند.فتوحات اسلامی در اندلس آغاز و پس از سه سال بیشتر اسپانیا به تصرف مسلمانان درآمد. بیدادگری فرمانروای گوتی در اسپانیا موجب فتح آنجا برای مردم به منزله ی یک انقلاب اجتماعی بزرگی محسوب میشد. اولین فاتحان اسپانیا طارق بن زیاد و موسی بن نصیر بودند و از شهر های مهم این سرزمین میتوان به قرطبه و غرناطه اشاره کرد.
1- ضعف خلافت اسلامی.
2- خودکامگی و استبداد.
3- اشرافی گری و فساد درباریان.
4- انحطاط اخلاقی و حکومت اسلامی.
5- جنگهای داخلی.
6- تجزیه امپراطوری اسلامی.
7- آشفتگی جهان اسلام.
1-انگیزه های دینی و مذهبی: برانگیختن شور مذهبی در اروپا به منظور اعطای قدرت سیاسی و مذهبی کلیسا و تعمیق سطحی مسیحیت و بازگشت مجدد هیبت از دست رفته کلیسا و بپا کردن شعله های جنگ جهت احیای تفکر مذهبی طی مدت دو قرن جنگ های صلیبی وافزوده شدن شمار مسیحیان و ازدواج آنان با بومیان سوریه که موجب اختلاط نژاد میان آنها بود.
2-اوضاع آشفته اروپا و مغرب زمین: وضعیت بد اقتصادی و فرهنگی ( قوانین دست و پا گیر اجتماعی، نظام خشن ارباب ورعیتی ، گرانی ، قحطی، خشکسالی و رشد بیماریهای واگیر دار)باعث شده یود که غریبان(اروپاییان) به شرق اسلامی تمایل پیدا کنند و در جنگ های صلیبی شرکت نمایند.
3-تحریک عواطف مسیحیان یا دعاوی کذب: یکی دیگر از علت بروز جنگهای صلیبی تحریک عواطف مسیحیان و دعاوی درویش مسیحی(پطرس زاهد)بود مبنی بر آزار و اذیت زائران مسیحی بیت المقدس توسط مسلمانان.
4-دلایل اقتصادی:یکی دیگر از علل بروز جنگهای صلیبی گریختن از مشکلات اقتصادی داخلی و رهایی از فقر و تنگدستی و تجارت پرسود بود که صلیبیان را به تصرف شهرهای بزرگ اسلامی سوق میداد.همچنین گسترش سیاسی سلطه غرب بر شهرهای بزرگ تا فلسطین ارتباط تجاری شرق و غرب را آسان میکرد.میتوان گفت جنگهای صلیبی اولین تجربه استعمار غرب جهت بهره برداری همه جانبه اقتصادی بود.
5-هرج و مرج داخلی جهان اسلام:نزاع سیاسی خلفای فاطمی و عباسی با یکدیگر، آشوب و انقلابهای مذهبی در اقصی نقاط جهان اسلام ، قدرت گیری سلجوقیان ، شرایط ناامن همه این عوامل یعنی شرایط داخلی و آشفتگی موجود در جهان اسلام باعث انگیزه های قوی مذهبی و اقتصادی صلیبیان برای حمله به مرزها و شهرهای اسلامی و تحقق اهداف تهاجم بود.
1- اختلاط نژادی: حمله صلیبیان به شرق مدیترانه و ماندن در مناطق درگیر جنگ باعث شده بود که سربازان مسیحی با زنان مسیحی سوریه ازدواج کنند و در نتیجه علاوه بر زیاد شدن شمار مسیحیان ، ازدواج آنان هم با بومیان سوریه موجب اختلاط نژاد میان آنها شد.
2- رونق فساد اجتماعی: گسترش فساد و فحشا در مناطق اشغال شده توسط صلیبیان
3- تخریب شهرهای اسلامی: بون تردید آثار مخرب جنگ ، ویرانی بخشهای تمدن است بهمین گونه بسیاری از شهرهایی که در مسیر لشگریان صلیبی قرار داشتند ویران شدند و یا از رونق افتادند.
4- قتل عام عمومی: بسیاری از مورخان ضمن تشریح چنگهای صلیبی به کشتار بی سابقه مسلمانان اشاره کرده اند مانند غرت و چپاول شام و یا محاصره چهل روزه بیت المقدس و فتح آن که هرگز بدون خونریزی و قتل عام مقدور نشد.
1- ویرانی و تاراج شهرها: یکی از عوارض بد جنگ غارت و چپاول قوم مغلوب و پیروزمندی مهاجمان است پس مهمترین نتیجه ی مستقیم جنگهای فراگیری چون تهاجم همه جانبه مغولان ، غارت و ویرانی شهرها است.
2- انهدام کانونهای علمی: وسعت و دامنه ی حمله مغولان به حدی بود که هیچ چیزی از حمله آنها در امان نمیماند از جمله نهادهای علمی، کتابخانه و آموزشگاهها یا این که افراد کشته میشدند و یا کتابها را به مناطق امن ضمن گریختن میبردند و تا سالها در وحشت و غربت و دور از وطن باقی میماندند.
3- ویرانی آبادی ها و نابودی نظام آبیاری : در نتیجه حمله های وحشتناک مغولان بیشتر شهرها به ویژه بغداد ویران شدند و در این میان بیشترین آسیب جدی به مناطقی رسید که به لحاظ اقتصادی رونق و زمینهای آباد داشتند که به سرزمینهای بایر تبدیل شدند.