دستور زبان فارسی (جمله)
جمله:
جمله مجموعه اى است به هم پیوسته از کلمات که پیامى را بیان
مى کند. جمله داراى اجزاءو ارکان است . ارکان جمله آن قسمتهایی هستند که اگر حذف
شوند،ساختمان جمله از هم میپاشد. اجزاى جمله آنها هستند که حذفشان به ساختمان جمله
آسیبى نمى رساند.
اقسام جمله از لحاظ ارکان
. نهاد(مسندالیه یا
فاعل) + فعل خاص: محمد آمد .1
2. نهاد+ مفعول + فعل خاص :محمد کتاب را آورد.2
3. نهاد + مسند + فعل ربطی: محمد با هوش است .3
هر یک از این سه هسته، معمولا اجزایى مى پذیرند از قبیل
متمم، قید، بدل، و مضاف الیه.
اقسام جمله از لحاظ پیام
. خبرى: جمله اى که به یکى از صورت هاى اِخبارى یا التزامى
و مثبت یا منفى، درباره تحقق کار یا حالتى سخن مى گوید : هوا گرم است
. پرسشى: جمله اى که به وسیله آن، ظاهراً یا حقیقتاً درباره
امرى پرسش شود : حال شما چطور است؟
. امرى: جمله اى که به وسیله آن، راجع به تحقّق کار یا حالى
درخواستى صورت پذیرد :عصبانی نشوید.
وجه امرى شامل هر دو صورت امر و نهى (مصطلح در عربى) است.
در جمله هاى امرى خطابى، معمولا نهاد حذف مى شود.
. عاطفى: جمله اى
که با آن، یکى از عواطف و احساسات انسانى بیان شود، از قبیل تحسین، تعجّب، آرزو، و
افسوس . شما چقدر خوش ذوق هستید.
اقسام جمله از لحاظ نظم
. 1- جمله مستقیم: جمله اى که ارکان یا اجزاى آن، در
جاى خود قرار دارند:
مریم دیروز مارا به خانه خود دعوت کرد.
. 2-جمله غیر
مستقیم: جمله اى که نظم دستورى یک یا چند رکن یا جزء آن به هم خورده است:
« .مکّه پر است از کوه هاى سنگى کوچک و بزرگ»
نکته : کاربرد جمله غیر مستقیم معمولا براى تنوع بخشیدن به
نوشته است. البته از آن جا که چنین جمله اى، نوشته را به زبان محاوره نزدیک مى کند،
باید در کاربرد آن به سبک و حال و هواى اثر توجه داشت. از نمونه هاى خوب کاربرد
چنین جمله هایى، آثار «جلال آل احمد» است.
اقسام جمله از لحاظ فعل
. جمله فعلى = جمله اى که داراى فعل تام است . ماه تابید -1
. 2-جمله اِسنادى = جمله اى که داراى فعل ربطى
است.امین با هوش است.
. جمله بى فعل = جمله اى که فعل ندارد- 3
حذف جمله حتماً باید با قرینه لفظى یا معنوى، و یا ساختارى
باشد.
اقسام جمله هاى داراى فعل
. جمله ساده = جمله اى که داراى یک فعل است .امین خوابید -1
2 - جمله مرکب = جمله اى که داراى بیش از یک فعل است
.همین که به خانه رسیدم، مهمانان آمدند.
اقسام جمله مرکب
.: ترکیب شده از جمله هاى کامل
«و مى دانستیم که با نخستین چراغ، شادى ها همه باز خواهند
گشت و ما بازخواهیم خندید.>>
: ترکیب شده از جمله هاى ناقص و کامل
جمله ناقص آن است که به تنهایى داراى معنایى روشن و کامل
نیست و معمولا به شکل جمله پیرو به کار مى رود. در این حال، جمله کامل را جمله
پایه مى نامند.به درماندگان یاری کن تا خدا مدد کارت باشد.
جمله پایه مقصود اصلى نویسنده را بیان مى کند، در حالى که
جمله پیرو به جمله پایه وابسته است و معمولا مفهومى از قبیل علّت، شرط، نتیجه،
زمان، و مکان را به آن مى افزاید. جمله پیرو همواره ناقص است و معمولا با حرف ربط
مى آید. جمله پیرو گاه پیش و گاه پس از جمله پایه قرار مى گیرد.
جمله معترضه
جمله معترضه جمله اى است که حذف آن به مفهوم اصلى جمله آسیب
نرساند.این گونه جمله معمولا مفهومى از قبیل دعا، نفرین، آرزو
یا توضیح را به مفهوم اصلى جمله مى افزاید. جمله معترضه گاه
پس از حرف ربط مى آید و گاه به طور مستقل میان دو خطّ تیره قرار مى گیرد:
استادم- که روانش شاد باد-در عرفان بی نظیر بود.
حذف ارکان یا اجزاى جمله
حذف باید به یکى از سه قرینه زیر صورت پذیرد:
.<< قرینه ساختارى (= عرف زبانى): «به چپ، چپ!»،
«برپا!» -1
:قرینه لفظى -2
« (یک طرفم دریاست و طرف دیگرم، دشت بى انتها (است.»
:قرینه معنوى
- 3
« << چه
کسى در بستر پیامبر به استقبال خطر رفت؟
ـ على (رفت)>>
دستور زبان فارسی (ضمیر)
ضمیر:
ضمیر کلمه اى است که به جاى اسم مى نشیند
و نقشهای مختلف آنرا می پذیرد.
مرجع ضمیر همان اسمى است که ضمیر جانشینِ آن شده است. البتّه
گاه ضمیر مرجع ندارد، یعنى خود به حالت اسم بروز مى کند . مرجع معمولا قبل از
ضمیر، و گاه پس از آن مى آید.
ضمیر داراى هشت گونه است: شخصى، مشترک، اشاره، پرسشى، مبهم،
تعجّبى ،شمارشی،ملکی(اختصاصی).
ضمیر شخصى
ضمیرى که جانشین شخص مى شود، خواه گوینده، خواه شنونده، و
خواه دیگرى.
این ضمیر، خود، دو گونه دارد: گسسته (منفصل) و پیوسته
(متّصل).
*ضمیر شخصى
منفصل
ضمیری است که تنها به کار مى رود و معنی مستقل دارد: من،
تو، او، ما، شما، ایشان.
*ضمیر شخصى
متّصل
ضمیری است که به کلمه دیگر مى پیوندد و معنی مستقل ندارد:
م، ت، ش، مان، تان، شان. این ضمیر معمولا به اسم و گاه به فعل و حرف مى پیوندد.
ضمیر مشترک
ضمیرى که همواره یک صورت دارد و میان شش ساخت مشترک است:
خود، خویش، خویشتن.
جز در زبان محاوره، این ضمیر جمع بسته نمى شود.
همان صفت هایى که در این چهار دسته جاى دادیم، اگر داراى
موصوف نباشند، ضمیر محسوب مى شوند.
ضمیر اشاره
ضمیریست که مرجع آن به اشاره معلوم شود:آن/ این و ترکیباتش
مثل اینان/ آنها
(.کتاب را بگیر و
آنرا بخوان)
ضمیر پرسشى
واژه های پرسشی اگر به تنهایی در جمله بیایند .(بدون همراهی
اسم): که/ چه/کدام/کی/ کجا/چگونه/چند/چقدر
(تا یار که خواهد و
میلش به که باشد.)
ضمیر مبهم
واژه هایی که بر شخص یا مقدار مبهمی دلالت می کنند.
چند/همه/هیچ/یکی/هرکه/کمی/دیگری
( چند مى گردى به دور خویشتن؟)
دستور زبان فارسی(قید)
قید :
قید کلمه اى است که معمولا فعل و گاه کلمات دیگر را به
مفهومى مقیّد مى سازد و به این ترتیب، در باره آن توضیح مى دهد.
قید، بر خلاف انواع دیگر کلمه، از طرفى نوع است و از طرفى
نقش. آن جا که به جایگاه صرفى کلمه نظر داریم، آن را از نوع قید مى نامیم و آن جا
که به جایگاه نحوى مى نگریم، آن را داراى نقش قید مى دانیم.
قید داراى ساخت یا ساخت هاى ویژه نیست. البتّه مى توان گفت
که واژه هاى عربى تنوین دار معمولا در زبان ما قید هستند.
«اگر ما مطلقاً مطابق فضیلت رفتار کنیم، اجباراً دستور عقل
را به کار برده ایم.>>
نکته نگارشى: در نوشته هاى امروز، بهتر است تا جایى که مى
توانیم، از کاربرد قیدهاى تنوین دار خوددارى کنیم. البته برخلاف پندار برخى،
استفاده از قیدهاى عربى تنوین دار نادرست نیست. آنچه نادرست است، افزودنِ تنوین به
واژه هاى فارسى است.
ساختمان قید
*ساده
قیدی که یک واژ بیشتر نیست و نمی توان آنرا به جزء های معنی
داری تقسیم کرد.
پیرمرد ،آهسته به راه افتاد.(آهسته)
*مرکّب
داراى چند جزء معنى دار یا ترکیبى از اجزاى معنى دار ومعنى
ساز که همراه با هم یک مفهوم دارند.
هرروز به کتابخانه میروم. (هرروز)
اقسام قید از لحاظ نقش
*مختص
قیدى که همواره نقش قیدى دارد و نقش دیگری را نمی پذیرد:
البتّه، خوشبختانه، هرگز.
اوهرگز دروغ نمی گوید.(هرگز)
*مشترک
بعضی از اسمها یا صفتها یا کلمات دیگر گاهی در جمله نقش
قیدی می پذیرند: خوب، تند، صبح.
احمد شب به خانه برگشت.(شب اسم است که نقش قید زمان دارد).
اقسام قید از لحاظ معنى و کارکرد
1 - زمان: امروز، در آن هنگام...
… 2 -مکان: این جا، آنجا
. مقدار: یک کیلو، بسیار، کم ،زیاد 3-
4- حالت: آهسته، گریان،نالان...
…5 - نفى:
هرگز،اصلا، هیچ، نه
…6-استثنا: مگر،
جز، وگرنه، غیر
تأکید: آرى، بى گمان، بلکه، راستى، ناچار، -7
هرآینه، بى چون و چرا...
.کیفیت: خوب، به آرامی -8
. 9-استفهام:
براى چه، آیا، چون، کى، چرا، چطور، چگونه
… 10 تاسف:افسوس
، متاسفانه
…تعجب: چه عجب، عجبا 11
….شک و تردید:شاید 12
دستور زبان فارسی (حرف)
حرف:
حرف کلمه اى است که معنى جداگانه اى ندارد، بلکه مفهومى را
در پیوند با کلمات دیگر پدید مى آورد.
انواع حرف از نظر کارکرد
*حرف ربط
میان کلمات یا گروه کلمات پیوند ایجاد مى کند.
علی و محمد را در مدرسه دیدم.( علی – محمد: مفعول، و حرف ربط)
ساده
از یک تکواژ ساخته شده اند و قابل تجزیه نیستند.
و، اگر، تا، پس، زیرا، که، مگر، نیز، ولى، یا، چون، نه، هم.
مرکّب
مجموعه ای از دو یا چند واژ هستند.
آن گاه، ازاین رو، اگرچه، بااین که، بلکه، بنابراین، تاجایى
که، هرچند،همان که، چنانچه.
*حرف اضافه
میان کلمات یا گروه کلمات وابستگى برقرار مى سازد.این حروف
معمولا کلمه یا گروهی از کلمات را به فعل نسبت می دهد.
با اتوبوس از خانه به مدرسه رفتم.
ساده
از یک تکواژ ساخته شده است.
از، با، بر، براى، به، بى، تا، جز، در، چون.
مرکّب
مجموعه از دو یا چند واژ است.
از براىِ، غیر از، علاوه بر، راجع به، درباره، از روى،
همانند.ِ
*حرف نشانه
نشان مى دهد که کلمه داراى چه نقشى در جمله است.
مثل:الف در خدایا (نقش مناد).
علی را دیدم.( را نشانه مفعول).
برخى از حروف گاه حرف ربطند و گاه حرف اضافه.
به این مثالها توجه کنید:
تا: این حرف اگر نشان دهنده دلیل چیزى یا کارى باشد، حرف
ربط است.
مثال: «پیامبر مشتاق و بیتاب به خانه آمد تا اوّلین فرزند
فاطمه را ببیند.>>
و اگر پایان چیزى یا کارى را نشان دهد، حرف اضافه است.
چون: این حرف اگر دلیل یا شرط را نشان دهد، حرف ربط است:
«غروب من چون درست بنگرى، طلوع من است.>>
و اگر براى مثال آورى باشد، حرف اضافه است: «انسان هایى چون
على هرگز تکرار نمى شوند.>>
دستور زبان فارسی (فعل)
فعل:
فعل کلمه یا کلماتی است که یکى از معانى زیر را در زمان
گذشته، حال، یا آینده نشان مى دهد:
ـ انجام دادن کارى (حمید نامه نوشت).
ـ انجام پذیرفتن کارى ( غذا پخته شد).
ـ رخ دادن حالتى (هوا روشن شد).
ـ پذیرفتن حالتى (هوا روشن است).
ـانجام دستور یا امرى ( نامه را بنویس).
• مفاهیمى که در هر فعل وجود دارند، از این قرارند: معنا ـ
زمان ـ شخص ـ تعداد.
افعال خاص
فعل خاص فعلى است که صرف مى گردد، یعنى به شش ساخت زیر
تبدیل مى شود:
اوّل شخص مفرد، دوّم شخص مفرد، سوّم شخص مفرد.
اوّل شخص جمع، دوّم شخص جمع، سوّم شخص جمع.
قسمت هاى اصلى فعل: بُن + شِناسه.
بن جزء ثابتى است که مفهوم اصلى فعل را نشان مى دهد. هر
فعلى داراى بُن است. شناسه جزء متغیّرى است که شخص و تعداد فعل را نمایان مى کند.
گاه پیش مى آید که فعل داراى شناسه نباشد. مثال:
شنیدم، شنیدى، شنید ـ شنیدیم، شنیدید، شنیدند.
در این مثال، شنید بُن است و اجزاى دیگر، شناسه اند.
بُن، خود، دو گونه است: بُن ماضى، بُن مضارع.
بُن ماضى در فعل هاى ماضى و مستقبل، و برخى از اسم ها و صفت
ها حضور دارد. مثال: آمدى، خواهد آمد، آمدن
بن مضارع در فعل هاى مضارع و اَمر، و برخى از اسم ها و صفت
ها وجود دارد.
مثال: می رود، رو، روش.
از بُن مى توان ساخت هاى گوناگون اسمى یا صفتى پدید
آورد.این مثال ها را ببینید:
ساخت هاى اسمى یا صفتى از بن ماضى: خریدار، خورده،
آفریدگار، دویدن، دیدبان، ساختمان، برآورد، درآمد، سررسید، زد و خورد، گفت و گو
ساخت هاى اسمى یا صفتى از بن مضارع: دونده، دانا، آموزگار،
خواهان، آشوبگر، پذیرش، اندیشه، سازمان، خوراک، اندیشناک، کشاکش، سوز و گداز،
پندار
مصدر اسمى است که از میان چهار مفهوم فعل، فقط معنا را دارد
و از سه مفهوم دیگر (زمان، شخص، تعداد) بى نصیب است. ساخت مصدر چنین است: بن ماضى
+ ـَ ن. مثال:
برخاستن
معمولا فعل را به این چهار گونه اصلى تقسیم مى کنند: ماضى،
مضارع، مستقبل، اَمر.
فعل ماضى
*
نشان مى دهد که آغاز انجام معناى فعل در زمان گذشته است
انواع فعل ماضى
- مطلق یا ساده : (نوشتم – نوشتی – نوشت – نوشتیم – نوشتید
– نوشتند)
- استمرارى :( می نوشتم – می نوشتی – می نوشت – می نوشتیم –
می نوشتید- می نوشتند)
- نقلى : (نوشته ام – نوشته ای – نوشته است – نوشته ایم –
نوشته اید –نوشته اند)
- نقلى مستمر: (می نوشته ام- می نوشته ای- می نوشته است –
می نوشته ایم – می نوشته اید – می نوشته اند)
- بعید (نوشته بودم- نوشته بودی – نوشته بود- نوشته بودیم –
نوشته بودید- نوشته بودند)
- التزامى :( نوشته باشم – نوشته باشی – نوشته باشد- نوشته
باشیم- شنوشته باشید- -شنوشته باشند)
-ابعد:(نوشته بوده ام – نوشته بوده ای – نوشته بوده است –
نوشته بوده ایم – نوشته بوده اید – نوشته بوده اند)
-ملموس:( داشتم می نوشتم – داشتی می نوشتی – داشت می نوشت
–داشتیم می نوشتیم – داشتید می نوشتید –داشتند می نوشتند)
*فعل مضارع
نشان مى دهد که آغاز تحقّق معناى فعل، در زمان حال یا آینده
است.
انواع فعل مضارع
-( ساده:( روم – روی – رود – رویم – روید – روند
- اِخبارى :( می روم – می روی – می رود – می رویم – می روید
– می روند)
- (التزامى :( بروم – بروی – یرود – برویم – یروید – یروند
- ملموس :(دارم می یروم – داری میروی – دارد می رود – داریم
می رویم – دارید می رویم – دارند می روند)
*فعل مستقبل
نشان مى دهد که آغاز تحقّق معناى فعل، در زمان آینده خواهد
بود.
- (خواهم نوشت – خواهی نوشت – خواهد نوشت – خواهیم نوشت –
خواهید نوشت – خواهند نوشت)
فعل اَمر*
فعلی است که با آن انجام دادن کاری یاپذیرفتن حالتی را طلب
می کنیم.
green: (بنویس )تقسیم بندى فعل از لحاظ ساختمان)
.<< ساده: «مولاى ما در میان این جمع چون شمعى مى
تابد -1
.<< پیشوندى (پیشوند + قسمت اصلى): «سال ها دم فرو
بستم 2
3- مرکّب (اسم + قسمت اصلى): «سرانجام، نیمه دیگر
رفتارش را نشان مى دهد>>.
. 4 پیشوندى
مرکّب (اسم + پیشوند + قسمت اصلى): «انسان حقیقی سرانجام از مبارزه با نفس پیروز
سر برمى آورد>>.
. 5گروه فعلى (ترکیبى از حرف اضافه و اسم و قسمت
اصلى): «در راه خدا هرگز از پا ننشین>>.
تقسیم بندى فعل از لحاظ نیاز
به مفعول:
*لازم
فعلی که به مفعول نیاز ندارد: «از دکتر اجازه گرفتم و باز
راهى میدان نبرد شدم>>.
*متعدّى
فعلی که به مفعول نیاز دارد: «او دندانهایش را مسواک می کرد>>.
*دو وجهى
فعلی که گاه به صورت لازم و گاه متعدّى به کار مى رود: «اى
دل! اگر مى شکنى بیصدا بشکن.» (وجه لازم)
«(هرگز دلى را نشکن.» (وجه متعدّى
*معلوم
فعل معلوم فعلى است که نهادش فاعلِ آن باشد یعنی فاعل آن
معلوم است.
(. شاگردان آمدند)
*مجهول
فعل مجهول فعلى است که نهاد در حقیقت مفعولِ آن باشد. این
فعل همیشه متعدی است.
ساخت فعل مجهول: بن ماضى از فعل متعدّى + هاى غیر ملفوظ +
فعل معین از مصدرِ «شدن» متناسب با هَر فعل و ساختِ آن. مثال: خورد + ه + خواهد شد.= خورده خواهد شد
نکته نگارشى: فعل مجهول تنها در جایى به کار مى رود که
نویسنده به هر دلیل بخواهد فاعل را پنهان سازد. یا فاعل معلوم نباشد.
-(در بسته شد.)
افعال غیر خاص
افعالی هستند که معنای کاملی ندارند و معنای آنها با
آوردنکلمه ای دیگر کامل می شود.
*فعل معین
فعلى است که خود داراى معناى خاصّى نیست و تنها به ما کمک
مى کند که ساخت هاى گوناگون افعال را به کار بریم.
فعل هاى معین پرکاربرد از این مصدرها هستند: اَستن، بودن،
شدن، گردیدن، گشتن، خواستن، شایستن، بایستن، داشتن.
نکته: وظیفه چهار فعل معین مهم تر از این قرار است:
از مصدر خواستن: ساخت فعل مستقبل.
از مصدر بودن: ساخت فعل هاى بعید و التزامى.
از مصدر اَستن: ساخت فعل نقلى.
از مصدر شدن: ساخت فعل مجهول.
*فعل ربطى
فعلى است که داراى فاعل نیست، بلکه تنها میان مسنَدٌالیه
(نهاد) و مسنَد رابطه برقرار مى کند:
«مدینه، آشفته و سرگشته شد.»
فعل هاى ربطى از این مصدرهایند: استن، بودن، شدن، گشتن،
گردیدن.
نکته: بعضى از فعل ها مى توانند گاه خاص، گاه معین، و گاه
ربطى باشند. مثل فعل :است
ـ خاص: یاد تو همواره با ما است (= وجود دارد).
ـ معین: یاد تو در هر جا شوری برپا کرده است.
ـ ربطى: یاد تو همواره زنده است.